Zmiany, innowacje, eksperymenty
ZMIANY, INNOWACJE, EKSPERYMENTY – W POSZUKIWANIU INSPIRACJI
Ewa Radanowicz, Oktawia Gorzeńska
IV. DZIAŁANIA LIDERÓW ZMIANY – MODEL 5P
1. Lider zmiany
Cechy jego osobowości i postawa, w tym otwartość na nowatorskie rozwiązania i współpracę, jego kompetencje zawodowe i osobiste, stanowią kluczowy komponent każdej zmiany. Lider w pojedynkę nie jest jednak gwarantem powodzenia procesu przekształcania szkolnej rzeczywistości. Piszemy o tym dlatego, że na naszej edukacyjnej drodze spotykamy samotnych innowatorów, którzy pomimo zapału do transformacji nie potrafią zachęcić innych do działania, napotykają na opór współpracowników – nie są więc w stanie skutecznie przeprowadzić żadnej kompleksowej zmiany. Jednym z powodów niepowodzenia może być pominięcie przez lidera któregoś z podstawowych etapów zmiany – dlatego poniżej przedstawiamy propozycję modelu opisującego te etapy.
2. Etapy zmiany
Model 5P został wypracowany na bazie wspólnych doświadczeń przez grupę dyrektorów szkół i nauczycieli zrzeszonych w ogólnopolskim ruchu Wiosna Edukacji, którego byłyśmy inicjatorkami. Ruch objął kilkadziesiąt polskich szkół i ponad stu ambasadorów upowszechniających w swoich szkołach i środowisku ideę edukacyjnej zmiany opartej na modelu 5P.
Wiosna Edukacji powstała po to, żeby Poszukiwania, Pewność i Pasja zdeterminowały nauczycieli do działania i wdrażania zmian w szkołach i przedszkolach, dając bezpieczną Przestrzeń i nowe Perspektywy.
Wypracowana przez nas propozycja zmian według formuły 5P pozwala na bezpieczne poruszanie się w procesie zmian wprowadzanych w naszych szkołach.
Zmiana według formuły 5P
1) Poszukiwanie – inspiracji, rozwiązań, możliwości współpracy.
2) Przestrzeń – nie tylko fizyczna, ale także do podejmowania inicjatyw.
3) Pewność – wzrastająca wraz z kolejnymi podejmowanymi wyzwaniami.
4) Pasja – motywująca do rozwoju.
5) Perspektywy – pozwalają wyjść poza rutynę.
W każdym z wymienionych etapów lider zmiany podejmuje określone aktywności. Działania z poszczególnych etapów mogą być wykonywane równolegle, jednak niepowodzenie we wcześniejszych fazach, np. próba przeprowadzenia konkretnej zmiany bez uprzedniej poprawy komunikacji czy stworzenia bezpiecznej przestrzeni, może uniemożliwiać dalsze postępy.
1P – Poszukiwanie
Zdefiniuj problem i znajdź zasoby!
Działania dyrektora:
- Rozpoznaje własne potrzeby i motywacje dotyczące zmiany w szkole; weryfikuje swoje stanowisko wobec celów i wartości współczesnej szkoły.
- Otwiera drogi realnej i wirtualnej komunikacji, wprowadza atmosferę otwartości, nawiązuje dialog, zachęca do dzielenia się opiniami i odczuciami, rozpoznaje potrzeby, motywacje i problemy nauczycieli;
- wysłuchuje głosów niezadowolenia, postulatów, problemów zgłaszanych przez rodziców i uczniów. Skupia nauczycieli wokół problemów i wyzwań szkoły, m.in. przez wysłuchanie, zainteresowanie, docenianie, obdarzanie zaufaniem; tworzy grupę sojuszników zmian, ludzi podobnie myślących o edukacji, aktywnych.
- Korzysta ze źródeł inspiracji i zasobów; nawiązuje kontakty, np. ze szkołami w procesie zmian, organizacjami wspierającymi zmianę w szkole, osobiste i internetowe.
- Doprowadza do ustanowienia w społeczności szkolnej maksymalnie trzech priorytetowych celów; uzgadnia ich rozumienie z kadrą pedagogiczną, a następnie z rodzicami.
- Projektuje działania podporządkowane uzgodnionym priorytetom.
- Daje wsparcie uczestnikom procesu zmiany przy wychodzeniu z ich strefy komfortu.
Działania nauczyciela:
- Rewiduje własne przekonania i postawy w świetle uzgodnionych priorytetów; określa swoje podejście do realizacji zadań nauczyciela przez pryzmat tych zadań i z punktu widzenia aktualnych i przyszłych potrzeb ucznia.
- Rozwija osobisty warsztat pracy; otwiera się na to, co nowe, i szuka metod zgodnych z własną osobowością, sprawdzając, w czym czuje się najlepiej; odsłania przed klasą swoje potrzeby, indywidualność; dowiaduje się o potrzebach, odczuciach i poglądach uczniów na temat konkretnych sposobów pracy.
- Wprowadza i testuje rozwiązania podnoszące wewnętrzną motywację, ciekawość, aktywność, samodzielność, samoocenę i umiejętności współpracy uczniów.
2P – Przestrzeń
Zbuduj relacje i stwórz bezpieczną przestrzeń do zmiany!
Działania dyrektora:
- Wspiera i ukierunkowuje inicjatywy nauczycieli, uczniów, rodziców.
- Buduje kulturę zmiany, dbając o otwartą komunikację i zaufanie; popiera eksperymentowanie, akceptuje porażki i ewentualne słabsze strony nauczycieli.
- Tworzy nowoczesny zespół wychowawczy, tzn. system wsparcia zapewniający pomoc wychowawcom i nauczycielom, zwłaszcza w kłopotliwych przypadkach; zmierza jednocześnie do zapewnienia emocjonalnego bezpieczeństwa i dobrostanu dzieci w oparciu o rozpoznanie ich potrzeb i źródeł trudności.
- Dąży do wypracowania wspólnych wartości jako bazy spójnego działania oraz do zacieśniania współpracy w gronie pedagogicznym.
- Działa na rzecz wzrostu zaangażowania szkoły w życie społeczności lokalnej.
Działania nauczyciela:
- Rozumie i respektuje prawo ucznia do decydowania o sobie i swoim rozwoju jako indywidualności.
- Stwarza uczniom przestrzeń do rozwoju: zmienia swoją rolę z przekazywania wiedzy na wspieranie samodzielnej bądź zespołowej nauki ucznia. Dba o otwartą, dwustronną komunikację w klasie.
- Buduje wspólnotę, rozwija współpracę i daje wsparcie kolegom nauczycielom; rozwiązuje problemy dzięki pracy zespołowej i dobrej komunikacji w zespole nauczycielskim.
- Szuka inspirujących przestrzeni do nauki – poza klasą i szkołą, w przestrzeni wirtualnej, poza utartymi schematami.
- Poszerza warsztat pracy: korzysta z nowych, aktywizujących rozwiązań, personalizuje kształcenie (m.in. zwiększa wybór zadań i tematów), rozwija umiejętności współpracy i pracy własnej; stosuje podejście projektowe, problemowe, interdyscyplinarne.
- Rozmawia z rodzicami na temat potrzeb dzieci i priorytetów szkoły.
3P – Pewność
Zakochaj się w tym, co robisz, dzięki doświadczeniu i mistrzostwu!
Działania dyrektora:
- Rozwija się i nabiera pewności, doświadczając siebie w roli lidera.
- Dodaje pewności i zapewnia bezpieczeństwo nauczycielom; buduje kulturę transparentności, współodpowiedzialności i przyzwolenia na eksperymenty, wspiera doskonalenie się i szczerą komunikację na temat doświadczeń i osiąganych rezultatów.
- Projektuje wizję końca: dopracowuje, uzgadnia wartości i cele, przedstawia je w krótkiej i zrozumiałej dla wszystkich formie, upewnia się co do jednolitego ich rozumienia we wspólnocie szkolnej.
- Inicjuje bądź wspiera projekty nauczycieli; organizuje i koordynuje pracę nad nowymi projektami, określa ramy czasowe, tworzy zespoły, w miarę potrzeb zwalnia z innych zadań, zabezpiecza miejsce pracy, zasoby i środki.
- Tworzy model wzajemnego wsparcia i uczenia się od siebie nawzajem (lekcje otwarte, wymiana doświadczeń, omawianie przypadków, superwizja) oraz system szkoleń dostosowany do praktycznych potrzeb nauczycieli.
- Traktuje szkołę jako miejsce wspólnego uczenia się wszystkich uczestników procesu kształcenia, co obejmuje zarówno wspólne uczenie się szybko zmieniającego się świata, jak i doskonalenie metod tego uczenia się.
- Wspólnie z rodzicami rozwija formułę ich aktywnego uczestnictwa w życiu szkoły.
Działania nauczyciela:
- Konsekwentnie realizuje wspólny cel szkoły i uaktywnia zasoby własne na rzecz realizacji projektów.
- Zapewnia bezpieczeństwo w działaniu sobie i uczniom, zakłada tolerancję błędów i niepowodzeń; na co dzień stosuje informację zwrotną uwzględniającą wkład pracy ucznia, nastawioną na jego rozwój, wzrost samooceny i kompetencji.
- Pracuje nad mistrzostwem osobistym; nabiera pewności i zaufania do siebie w wychodzeniu poza rutynę; dokonuje prób, zbiera doświadczenia, rozwija metody, modyfikuje podejście i założenia; traktuje kształcenie jako proces wspólnego uczenia się własnego i uczniów.
- Przyjmuje współodpowiedzialność za wszystkie aspekty pracy szkoły; aktywnie współpracując z gronem pedagogicznym, wpływa na postawy i praktykę innych nauczycieli.
- Opierając się na autorytecie osobistym, a nie formalnym, rozwija model otwartej komunikacji ze wszystkimi uczestnikami procesów w szkole; zapewnia uczniom i rodzicom bezpieczeństwo wypowiedzi.
- Razem z rodzicami wypracowuje formułę ich aktywnego udziału w życiu klasy.
- Pomaga w zwiększaniu samodzielności, decyzyjności i odpowiedzialności uczniów za własną naukę; uczy, jak myśleć, a nie, co myśleć; ocenia kształcenie pod kątem podnoszenia kompetencji uczniów, a nie treści nauczanego przedmiotu.
4P – Pasja
Zarażaj innych swoją autentycznością, swobodą i wiarą w sens działania!
Działania dyrektora:
- Tworzy w szkole warunki do bycia sobą (nie musisz być dobry we wszystkim) dla nauczycieli i uczniów.
- Buduje model szkoły oparty na pasjach nauczycieli i uczniów; inspiruje nauczycieli do nowych rozwiązań poprzez wspólne projekty budowane na bazie ich pasji i możliwości.
- Doprowadza do zbudowania oferty zajęć bazujących na pasjach nauczycieli oraz potrzebach edukacyjnych uczniów; wspiera nauczanie kontekstowe, wdraża edukację w pracowniach tematycznych i w różnych środowiskach poza murami szkoły.
Działania nauczyciela:
- Na bazie swoich pasji wprowadza autorskie rozwiązania – prowadzi projekty, tworzy pracownie tematyczne, zakłada kółka zainteresowań, organizuje konkursy, wydarzenia itp.
- Realizuje podstawę programową, koncentrując się na kształtowaniu w uczniach kompetencji XXI wieku.
- Wspiera pasje uczniów i wzmacnia ich wewnętrzną motywację do rozwoju.
- Stosuje nauczanie odwrócone, projektowe, problemowe, oparte na zainteresowaniach uczniów.
- Wspomaga uczniów jako facylitator, trener uczenia się, krytycznego myślenia, rozwiązywania problemów, rozwijania refleksyjności. Kultywuje wartości związane z samorozwojem.
5P – Perspektywy
Znajdź czas na refleksję!
Twórz następne rozwiązania, rozwijaj się i wchodź na kolejne etapy!
Działania dyrektora:
Inspiruje do podsumowania i oceny efektów zmian, weryfikacji metod i celów z nowo uzyskanej perspektywy. Określa dalsze potrzeby i kierunki działania. Zapewnia kontynuację zapoczątkowanym projektom, procesom i otwiera nowy cykl zmian. Wspiera kulturę konsekwentnej i ciągłej zmiany, realizującej przyjęte wartości, która jest zorientowana na aktualne i przyszłe, emocjonalne i kompetencyjne potrzeby ucznia. Tworzy, udostępnia różne rodzaje zasobów dla społeczności realizującej zmiany w procesie ciągłego uczenia się.
Działania nauczyciela:
Aktywnie realizuje wspólną wizję szkoły, wpływając na sposoby jej urzeczywistniania poprzez swoje pomysły i działania. Traktuje stałe rozwijanie sposobów pracy jako nieodzowny aspekt procesu uczenia się podopiecznych, swojego i organizacji. Sięga po niestereotypowe, niekonwencjonalne metody. Pozwala uczniom na stawianie i samodzielną realizację wyzwań; stwarza warunki do brania odpowiedzialności za każdy etap pracy nad własnym rozwojem – od planowania po samoocenę.
5P – Pytania diagnostyczne
Po roku pracy z nauczycielami oraz dyrektorami szkół i przedszkoli pracujemy nad rozbudowaniem modelu o kolejne elementy: P jak Pytania i P jak Prawda. Nasze doświadczenia pokazały nam, że po pierwsze – robimy wiele rzeczy bez stawiania sobie właściwych pytań, a po drugie – z pominięciem szczerego przyjrzenia się prawdziwemu stanowi rzeczy, z jakim mamy do czynienia w danej sprawie. Rezultatem naszej pracy jest wstępna, otwarta lista pytań, które pomagają we wnikliwej analizie naszych problemów i potrzeb. Szczere odpowiedzenie sobie na nie może dać obraz szkoły, jakiego nie widzimy na co dzień. Zachęcamy do takiej refleksji.
P jak Poszukiwanie
1) Jakie potrzeby społeczności szkolnej są zaspokojone? Z czego zadowoleni są uczniowie, nauczyciele, rodzice?
2) Jakie potrzeby nie są zaspokojone? Z czego nie są zadowoleni uczniowie, nauczyciele, rodzice?
3) Jaką możność wyartykułowania swoich odczuć i opinii mają uczniowie, nauczyciele, rodzice? Czy istnieje autentyczny dialog szkoły z uczniami i rodzicami? Czy ich zdanie jest w praktyce brane pod uwagę?
4) Co jest największym problemem szkoły? Czyj to konkretnie problem i jak postrzegają go uczniowie, nauczyciele, rodzice?
5) Czy społeczność szkolna ma uzgodnione wartości i priorytety rozwoju szkoły, ukierunkowane na lepsze radzenie sobie absolwentów w przyszłości?
6) Jakie jest poczucie sensu i celu szkoły u nauczycieli, a jakie u uczniów? Jak dużo w codziennych działaniach uczniów jest powinności, podporządkowania się, wykonywania obowiązków, trudu, a ile wewnętrznej chęci, poczucia misji, ciekawości i lekkości?
7) Jaka jest otwartość grona pedagogicznego na inspiracje? Jaką aktywność wykazuje w poszukiwaniach? Jakie jest zainteresowanie nowymi rozwiązaniami?
8) Jaka jest jakość komunikacji i poziom współpracy w gronie pedagogicznym? Czy nauczyciele dyskutują i współpracują nad przypadkami konkretnych uczniów? Czy wspólnie tworzą rozwiązania? Czy w szkole otwarcie konsultuje się stosowane metody dydaktyczne? Czy rozmawia się o błędach i porażkach, czy raczej przyjmuje, że ich nie ma?
P jak Przestrzeń
1) Jakie wrażenie sprawiają wnętrza szkolne: są świeże, nowoczesne, estetyczne czy też stare, przeładowane wizualnie bądź puste? Jaki wywołują nastrój, zwłaszcza u osób przychodzących do szkoły po raz pierwszy?
2) Czy fizyczna przestrzeń wspólna szkoły: korytarze, biblioteka, świetlica itd. spełnia wszystkie ważne funkcje, takie jak praca indywidualna, praca w grupie, odpoczynek, poczekalnia, spotkania, rekreacja?
3) Czy klasy przedmiotowe są wyposażone i dekorowane zgodnie z potrzebami tematycznymi? Jakich przedmiotów dotyczą i ile jest specjalistycznych pracowni?
4) W jakim układzie uczniowie siedzą na lekcjach? Czy przestrzeń klasy łatwo aranżować do różnych potrzeb – dyskusji w kręgu, pracy w grupach?
5) Czy uczniowie współtworzą przestrzeń szkolną? Czy mają w tej kwestii coś do powiedzenia? Czy szanują tę przestrzeń i dbają o nią?
6) Jak często i gdzie prowadzone są lekcje poza klasą, a zwłaszcza poza szkołą?
7) Czy do szkoły zapraszani są ciekawi ludzie z zewnątrz, w tym z lokalnego otoczenia?
8) Jak odbywa się praca w przestrzeni wirtualnej – jaka jest łatwość dostępu i sposób wykorzystania?
9) Jaka atmosfera panuje w szkole? Jaka jest jakość komunikacji, relacji między nauczycielami, uczniami, rodzicami? Jakie są stosunki w gronie pedagogicznym, relacje nauczycieli z dyrekcją? Jakie przeważają emocje w kontaktach – pozytywne czy trudne?
10) Czy nauczyciele, a przede wszystkim uczniowie, mają bezpieczną przestrzeń: do wyrażania siebie; dokonywania wyborów jako grupa i indywidualnie; zadawania pytań o to, co ich ciekawi, nurtuje, niepokoi; zwracania się o pomoc i radę; przestrzeń na popełnianie błędów, przyznanie się do niewiedzy?
11) Jaką przestrzeń do podejmowania aktywności stwarza szkoła uczniom i rodzicom? Czy obejmuje ona także sprawy związane z procesem nauczania?
12) Czy w szkole jest przestrzeń do zmiany: zrozumienie dla jej potrzeby, otwartość na pomysły, gotowość i zgoda na eksperymentowanie i błądzenie?
P jak Pewność
1) Czy jesteście pewni swoich kompetencji, warsztatu pracy? Czy ten rodzaj pewności pozwala Wam na zachowanie spokoju i otwartości w relacjach z uczniami, rodzicami, przełożonymi? Czy czujecie się zagrożeni dociekliwością czy innym zdaniem niż Wasze, wyrażanym przez rozmówców?
2) Jak traktujecie porażki, pomyłki swoje i uczniów?
3) Czy Wasza pewność siebie jest elastyczna, czy nie przejawia się jako postawa wyższościowa – „wiem lepiej i nie będę dyskutować na ten temat”?
4) Czy jesteście przekonani o swojej słuszności, że dostarczacie tego, czego najbardziej potrzebują uczniowie, uczycie właśnie tego, co im się kiedyś przyda, że szkoła nadąża za ich rzeczywistością i przewidywanymi przyszłymi potrzebami?
5) A może jesteście pewni, jakie zmiany są potrzebne w szkole, żeby tak właśnie było?
6) W jakim stopniu wprowadzenie tych zmian zależy od Was?
7) Czy jesteście pewni oparcia w zespole i swojego w nim miejsca?
8) Czy swoją pewnością umacniacie pewność uczniów, pozytywnie ich odzwierciedlacie, pomagacie im umacniać wiarę w siebie i w swoje możliwości?
9) Czy pamiętacie, że zawsze zostaje margines niepewności, że nie ma jednej prawdy o świecie, że nie zawsze najważniejsze jest to, co poeta chciał powiedzieć, ale jak to zostało przez każdego odebrane. Czy pamiętacie, że dużo z tego, co „wiemy” obecnie, może zostać kiedyś zakwestionowane?
P jak Pasja
1) Czy nauczanie, kontakt z dziećmi i młodzieżą dostarcza Wam szczęścia, satysfakcji, i maksymalnie Was angażuje?
2) Czy jesteście otwarci na zmianę, własny rozwój, łamanie schematów, zmianę swoich nawyków, wychodzenie ze strefy komfortu?
3) Jakie macie ambicje jako nauczyciele?
4) Czy macie odwagę tworzyć coś od podstaw i z przekonaniem, że pokonacie wszystkie przeszkody na drodze do osiągnięcia postawionego celu?
5) Czy posiadacie hobby poza pracą? Co Wam ono daje? Czy wykorzystujecie je w pracy z uczniami?
6) Czy szkoła pomaga odkrywać, podsycać pasję u uczniów, wspiera ich zainteresowania, zwłaszcza niezwiązane z przedmiotami szkolnymi? Czy przejawianie pasji jest w szkole w jakikolwiek sposób wzmacniane, premiowane? Czy uczeń pasjonujący się jakimś tematem może liczyć na mniejsze obciążenia z przedmiotów, które mniej go interesują?
7) Czy w Waszej szkole potraficie nawzajem zarażać się pasją? Czy są w szkole osoby, którym się to udaje?
P jak Perspektywa
1) Czy macie nawyk i dajecie sobie czas na systematyczną refleksję nad tym, co na co dzień robicie w szkole? Czy prowadzi to czasem do zakwestionowania status quo, do zmiany perspektywy i działania?
2) Czy oceniacie rezultaty pracy własnej (zespołu) po zakończonym projekcie lub jego etapie? Czy dociekacie, dlaczego coś się udało lub nie? Zastanawiacie się nad tym, co można zrobić lepiej?
3) Czy widzicie daleką perspektywę rozwoju oświaty i waszej szkoły? Czy macie zawsze w pamięci wasze wspólne cele, wartości i priorytety?
4) Czy macie wspólną perspektywę patrzenia na szkołę i rolę nauczyciela?
5) Czy określiliście perspektywę własnego rozwoju zawodowego?
6) Czy potraficie zmieniać punkt widzenia? Czy uwzględniacie perspektywy uczniów, czy umiecie spojrzeć na sytuację szkolną ich oczyma?
7) Czy uwzględniacie perspektywę rodziców, ich troskę i ambicje?
8) Jakiego rodzaju perspektywa przekonuje Was do zmian w szkole i jak pomaga Wam przekonywać o tym innych?
9) Czy świętujecie Wasze sukcesy?
Prezentując tę listę, zachęcamy jednocześnie do formułowania kolejnych pytań, które pomogą Wam wyznaczyć kierunek zmian, zobaczyć siebie w procesie zmiany i być może inaczej niż do tej pory spojrzeć na uczniów i ich potrzeby.
